افراد زیادی در طول تاریخ وجود داشته اند که قاری و حافظ قرآن کریم بوده اند ولی دچار انحرافات شدید شده و به عاقبتی بسیار بد دچار شدند ، که خوارج نهروان از بارزترین نمونه های آن می باشد .
تلاوت قرآن کریم بدون درک معانی و مفاهیم آن و در واقع تلاوتی که تدبر و تفکر در آن نباشد با این که ثواب داشته و آثار و برکات فراوانی نیز به همراه دارد ، ولی به هیچ عنوان با تلاوتی که در آن تدبّر و تفکر باشد ، قابل مقایسه نیست .
تدبر در سوره عبس انسان را به یاد لحظات مرگ و وحشت تنهایی در قبر می اندازد!
در سال دوم بعثت و در مکه نازل شده و دارای ۴۲ آیه است .
جایگاه آن در قرآن ۸۰ و جایگاه نزول از آسمان وحی ۲۴ می باشد .
آیات ۱ تا ۱۶ – بازداری پیامبر (ص) از تصددی مسئولانه نسبت به تزکیه کسی که خود را از قرآن بی نیاز می بیند :
ای رسول ما برخی خود را از هدایت قرآن بی نیاز می بینند و با توهم شرف و مقام برای خویشتن ، از تو روی گردانند . نسبت به تزکیه آنان مسئول نیستی ، پس اصرار نورز و مشتاقان هدایت قرآنی را دریاب .
عَبَسَ وَتَوَلَّى (١) أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى (٢) وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى (٣) أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرَى (۴) أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى (۵) فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى (۶) وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى (٧) وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى (٨) وَهُوَ یَخْشَى (٩) فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى (١٠) کَلا إِنَّهَا تَذْکِرَهٌ (١١) فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (١٢) فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَهٍ (١٣) مَرْفُوعَهٍ مُطَهَّرَهٍ (١۴) بِأَیْدِی سَفَرَهٍ (١۵) کِرَامٍ بَرَرَهٍ (١۶)
آیات ۱۷ تا ۳۲ – نفرین و هشدار به انسان ناسپاس که فرامین پروردگارش را بجا نیاورده است . آفرینش انسان ، رشد دادن او ، میراندن و برزخ و قیامتش ، همه در دست خداست ، ولی اوامر او را اطاعت نمی کند . کافی است که انسان به غذای خود نظر کند تا حتی لحظه ای در پوشیدن جامه بندگی درنگ نورزد .
قُتِلَ الإنْسَانُ مَا أَکْفَرَهُ (١٧) مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ (١٨) مِنْ نُطْفَهٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ (١٩) ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ (٢٠) ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ (٢١) ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ (٢٢) کَلا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ (٢٣) فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ (٢۴) أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا (٢۵) ثُمَّ شَقَقْنَا الأرْضَ شَقًّا (٢۶) فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا (٢٧) وَعِنَبًا وَقَضْبًا (٢٨) وَزَیْتُونًا وَنَخْلا (٢٩) وَحَدَائِقَ غُلْبًا (٣٠) وَفَاکِهَهً وَأَبًّا (٣١) مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ (٣٢)
آیات ۳۳ تا ۴۲ – ناسپاسان فاجر ، چهره های غبار آلود و تاریک روز قیامت آن گاه که قیامت فرا رسد و کسان و بستگان از یکدیگر فراری شوند ، برخی شادمان خواهند بود ، اما ناسپاسان فاجر ، چهره هایی غبارآلود و تاریک خواهند داشت .
مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ (٣٢) فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّهُ (٣٣) یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (٣۴) وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ (٣۵) وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ (٣۶) لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ (٣٧) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَهٌ (٣٨) ضَاحِکَهٌ مُسْتَبْشِرَهٌ (٣٩) وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَهٌ (۴٠) تَرْهَقُهَا قَتَرَهٌ (۴١) أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَهُ الْفَجَرَهُ (۴٢)
خداوند متعال سوره را با یک تذکر اخلاقی آغاز کرده است ، چهره در هم کشیدن و با دیده حقارت به دیگران نگریستن صحیح نیست ، نقص انسانها نشانه ضعف آنها نیست بلکه ارزش انسانها به ایمان و هدایت ایشان به سمت خداست .
ویژگی دیگر این سوره اشاره به عظمت قرآن می باشد و به انسان یادآور می شود که تو نیازمند هستی و قرآن برای تو نازل شده تا تو را هدایت کند .
در ادامه اشاره به انسان ناسپاس می کند و با مطرح نمودن چگونگی خلقتش که از نطفه ای ناچیز است و بعد از رشد به سوی کمال هدایت می شود و برای او که حاضر به تفکر در مورد مرگ و قیامت نیست شاهد مثال عینی می آورد که ای انسان چرا اینقدر مغروری ؟ پس نگاه به غذایت بنما که چگونه خداوند برایت آماده می نماید طعام هایی همچون انگور ، زیتون ، خرما .
در انتهای سوره اینگونه انسان را از منظر دیگر هدایت می نماید : ای انسان مغرور که همچنان ناسپاس هستی بدان قیامت برپا می شود و با این خصوصیات که همه از یکدیگر فرار می کنند زیرا گرفتار خودشان هستند و در آن روز افراد دو دسته هستند:
رسول خدا (ص) فرمودند :
کسی که سوره عبس را بخواند روز قیامت در حالی وارد محشور می شود که صورتش خندان و بشاش است .
خداوندا ! به ما توفیق خود سازی مرحمت کن .
منابع :
تـفـسـیـر نـمـونـه – آیه الله مکارم شیرازی
تـفـسـیـر نـور – اسـتـاد مـحـسـن قـرائتی
تـدبـر در قـرآن کریم – استاد علی صبوحی
آشنایی با سوره ها – استاد جواد محدثی
با تدبر در سوره عبس و تفکر در معانی و مفاهیم آن به یاد لحظات مرگ ، وحشت و تنهایی قبر باشیم!