آثار توکل بر خدا در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع)

در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع) مطالب بسیاری پیرامون آثار توکل بر خدا بیان شده است و انسان باید فقط به خدا توکل کند و فقط از او یاری بخواهد.

باور داشته باشیم که هیچ کسی به اندازه خداوند مهربان ، بنده خودش را دوست نداره و فقط خدا از خیر و صلاح بندگانش اطلاع داره.

حَسبُنا الله وَ نِعمَ الوَکیل
خداوند ما را کفایت می‌‌کند و او چه خوب نگهبان و یاورى است.

آثار توکل بر خدا در قرآن

بی تردید ، توکل آثار عجیبی در پی دارد که بر کلّیه ی شئون فردی و اجتماعی انسان تأثیر می‌گذارد. آثار توکل به حدّی عظیم است که تا انسان در این وادی گام ننهد نمی‌تواند به کنه حقیقتش برسد . برای نمونه به گوشه‌ای از این آثار که از قرآن برداشت می‌شود اشاره می‌کنیم :

۱) قدرت تصمیم گیری

• . . . فَاِذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَی اللهِ اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُتَوَکِّلینَ .
  . . . هنگامی که تصمیم گرفتی [ قاطع باش و ] توکل بر خدا کن زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد .

• فَتَوَکَّل عَلَی اللهِ اِنَّکَ عَلَی الحَقِّ المُبینِ .
  پس توکل بر خدا کن که تو بر جایگاه حقِّ آشکار قرار داری .

یعنی با توجه به این پایگاه ، بر خدا توکل کن و با عزمی راسخ و تصمیمی قاطع به کار خود ادامه بده .

۲) شجاعت

• وَ لاتُطِعِ الکافِرینَ وَ المُنافِقینَ وَدَع أذیهُم وَ تَوَکَّل عَلَی اللهِ وَ کَفی بِاللهِ وَکیلاً .
  و از کافران و منافقان پیروی مکن و به آزارهای آن‌ها بی‌اعتنا باش و توکل بر خدا کن و همین بس که خدا حامی و مدافع [ تو ] باشد [ و با توکل بر خدای متعال از هیچ‌کس نهراس ]

• . . . فَعَلَی اللهِ تَوَکَّلتُ فَاَجمِعُوا اَمرَکُم وَ شُرَکائَکُم ثُمَّ لا یَکُن اَمرُکُم عَلَیکُم عُمَّهً
  . . . من تنها بر خدا توکل می‌کنم ، شما هم به اتفاق بتان و خدایان باطل خود هر مکر و تدبیری دارید همه را فراهم آورید و هیچ چیز از اسباب و وسایل بر شما مستور نماند . . .

یعنی شما هر چه در بساط دارید به میدان بیاورید و من هم با توکل بر خدا یک تنه به میدان شما و خدایان شما می‌آیم و از هیچ چیز باک ندارم .

۳) ترک گناه و عدم سلطه ی شیطان بر متوکلان

• اِنَّهُ لَیسَ لَهُ سُلطانٌ عَلَی الَّذینَ امَنُوا وَ عَلی رَبِّهِم یَتَوَکَّلُونَ .
  چرا که او [ : شیطان ] بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند تسلّطی ندارد .

• فَقالُوا عَلَی اللهِ تَوَکَّلنا رَبَّنا لا تَجعَلنا فِتنَهً لِلقَومِ الظّالِمینَ
  گفتند : تنها بر خدا توکل داریم . پروردگارا ! ما را تحت تأثیر گروه ستمگر قرار مده .

پس به هر اندازه که ایمان و توکل داشته باشی از زیر سلطه ی شیطان بیرون خواهی بود و در نتیجه از آلودگی و انحراف مصون خواهی ماند .

۴) تأثیر ناپذیری از اقبال و ادبار مردم و عدم نگرانی از حوادث

• . . . فَاَعرِض عَنهُم وَ تَوَکَّل عَلَی اللهِ وَ کَفی بِاللهِ وَکیلاً .
  . . . به آن‌ها اعتنا مکن [ و از نقشه های آن‌ها وحشت نداشته باش ] و توکل بر خدا کن و کافی است که او یار و مدافع تو باشد .

• فَاِن تَوَلَّوا فَقُل حَسبِیَ اللهُ لا إلهَ اِلّا هُوَ عَلَیهِ تَوَکَّلتُ وَ هُوَ رَبُّ العَرشِ العَظیمِ .
  اگر آن‌ها روی [ از حق ] بگردانند [ نگران مباش ] بگو خداوند مرا کفایت می‌کند ، هیچ معبودی جز او نیست ، بر او توکّل می‌کنم و او صاحب عرش بزرگ است [ و همه ی عالم در قبضه ی قدرت اوست و تمام قدرت‌ها در برابر قدرت او ناچیز است ] .

• . . . وَ ما تَوفیقی اِلّا بِاللهِ عَلَیهِ تَوکَّلتُ وَ اِلَیهِ اُنیبُ .
  . . . و توفیق من جز به خدا نیست ، تنها بر او توکل دارم و تنها به سوی او باز می‌گردم .

• . . . وَ اِلَیهِ یُرجَعُ الاَمرُ کُلُّهُ فَاعبُدهُ وَ تَوَکَّل عَلَیهِ . . .
  . . . و همه ی کارها به او باز می‌گردد ، پس او را بپرست و بر او توکّل کن . . .

پس با توکل به خداوند ( تنها از او توفیق خواستن و تنها او را مؤثر دانستن ) نباید از ادبار و اقبال مردم متأثر شد ، که همه چیز در ید قدرت اوست .

آثار توکل بر خدا در روایات

در روایات و احادیثی که از ائمه ی معصومین (ع) رسیده برای توکل آثار خوبی برشمرده است که برخی از آن‌ها را یادآور می‌شویم :

۱) قوت و شجاعت

پیامبر (ص) فرمود :
مَن أحَبَّ أن یَکُونَ أقوَی النّاسِ فَلیَتَوَکَّل عَلَی اللهِ
کسی که دوست دارد قوی‌ترین مردم باشد باید بر خدا توکل کند .

امام باقر (ع) فرمود :
مَن تَوَکَّل عَلَی اللهِ لا یُغلَبُ وَ مَنِ اعتَصَمَ بِاللهِ لا یُهزَمُ .
کسی که توکل بر خدا کند مغلوب نمی‌شود و کسی که به خدا پناهنده شود شکست نمی‌خورد .

امیر المؤمنین (ع) فرمود :
أصل قُوَّهِ القَلبِ التَّوَکُّلُ عَلَی اللهِ .
ریشه ی قوّت قلب توکل بر خدا است .

۲) توکل و همت عالی

حضرت جواد الائمه (ع) فرمود :
ألثِّقَهُ بِاللهِ تَعالی ثَمَنٌ لِکُلِّ غالٍ وَ سُلَّمٌ الی کُلِّ عالٍ .
اعتماد به خدای تعالی بهای هر چیز گرانبها و نردبانی به سوی همه ی بلندی ها [ : مقامات عالیه ] است .

۳) توکّل و لزوم کار و فعالیت

رَای رَسُولُ اللهِ صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ الِهِ قَوماً لا یَزرَعُونَ قالَ ما أنتُم ؟ قالُو : نَحنُ المُتَوَکِّلُونَ قالَ : لا بَل أنتُمُ المُتَّکِلُونَ .
پیامبر اکرم (ص) گروهی را دید که [ برای کسب روزی ] به دنبال کشت و کار نمی‌روند ، فرمود : چه می‌کنید ؟ گفتند : ما متوکلین هستیم و توکل بر خدا می‌کنیم . فرمود : شما متوکل نیستید بلکه متّکل یعنی سربار مردمید .

توکل و بذل و بخشش

در حدیثی آمده است:

. . . إنَّهُ مَرَّ یَوماً عَلی قَومٍ فَرَءاهُم أصِحّاءَ جالِسینَ فی زاوِیَهِ المَسجِدِ فَقالَ مَن أنتُم قالُوا نَحنُ المُتَوَکِّلُونَ قالَ : لا بَل أنتُمُ المُتَأکِّلَهٌ فَإن کُنتُم مُتَوَکِّلینَ فَما بَلَغَ بِکُم تَوَکُّلُکُم قالُوا إذا وَجَدنا أکَلنا و إذا فَقَدنا صَبَرنا قالَ هکَذا تَفعَلُ الکِلابُ عِندَنا قالوُا فَما نَفعَلُ قالَ کَما نَفعَلُ قالُوا کَیفَ تَفعَلُ قالَ : إذا وَجَدنا بَذَلنا و إذا فَقَدنا شَکَرنا .

. . . یک روز امیرمؤمنان (ع) گروهی از مردم را دید که با برخورداری از صحّت و سلامت ، کار را رها کرده و گوشه ی مسجد نشسته‌اند. فرمود: شما چه کسانی هستید؟ گفتند ما متوکلین هستیم [ و بر خدا توکل داریم ] . فرمود : نه ، بلکه شما متأکّلین هستید [ یعنی شما سربار اجتماع اید و از دسترنج دیگران ارتزاق می کنید ] .

اگر بر خدا توکل دارید نشانه ی آن چیست؟ گفتند : هر گاه چیزی پیدا کنیم می‌خوریم و هنگامی که چیزی نداشتیم صبر می‌کنیم. فرمود: سگ‌ها نیز این کار را انجام می‌دهند.

گفتند: پس چه کنیم؟ فرمود: همانند ما رفتار کنید. گفتند: شما چگونه عمل می‌کنید؟ فرمود: وقتی چیزی را به دست آوریم در راه خدا می‌بخشیم و هنگامی که چیزی نداریم خدا را شکر می‌کنیم.

دعای حضرت سجاد (ع)

خلاصه اینکه انسان مؤمن و خود ساخته کارهای خود را به خدا وا می‌گذارد و در جمیع مراحل زندگی او را پشتیبان خود می‌داند ، همان گونه که امام سجاد (ع) به درگاه خدا التماس می‌کند و می‌گوید :

. . . وَ بِکَ اَستَغیثُ ، وَ اِیّاکَ اَرجُو ، وَ لَکَ اَدعُو وَ اِلَیکَ ألجَأُ وَ بِکَ اَثِقُ وَ ایّاکَ اَستَعینُ وَ بِکَ اُومِنُ وَ عَلَیکَ اَتَوَکَّلُ وَ عَلَی جُودِکَ وَ کَرَمِکَ اَتَّکِل .
. . . [ پروردگارا ! ] تنها به سوی تو استغاثه می‌کنم و تو را مایه ی امید می شمارم و تو را می‌خوانم و به تو پناه می‌برم و به تو اطمینان دارم و تو را پشتیبان خود می‌دانم و به تو ایمان می‌آورم و به جود و کرم تو توکل می‌کنم .

و در جای دیگر از خدای متعال می‌خواهد توکلی به او عنایت فرماید از روی صدق و صفا و صمیمیّت ، و با تمام وجود بر او اعتماد کند:

وَهَب لی صِدقَ التَّوَکُّلِ عَلَیکَ
[ خدایا ! ] به من توفیقی عنایت فرمای که صمیمانه بر ذات اقدس تو توکل و اعتماد کنم.

و اگر کسی به این حد از مقام توکل برسد که حتی در سخت ترین شرایط و بحرانی ترین حوادث زندگی _ که از نظر ظاهر تمام درهای نجات را به روی خود بسته می‌بیند _ تنها توکل بر خدا کند و فقط او را مدبّر امور بداند ، بی‌شک به بالاترین مرحله توکل رسیده است.

(نقطه های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص ۵۱۹)