توکل و اعتماد بر خدا در قرآن و احادیث اهل بیت (ع)

توکل و اعتماد بر خدا چاره ساز تمام نیازها و مشکلات انسان است، زیرا تنها خداوند است که می تواند انسان را از امواج و طوفان های سخت زندگی نجات دهد و فقط او قادر خواهد بود تا راه حقیقی و درست را به بنده خویش نشان دهد.

خداوند حکیم بنده ای را که تمام امور خویش را به او سپرده است و تنها بر او توکل نموده است را هرگز به حال خویش رها نخواهد کرد.

بنده مومن باید به خداوند مهربان کاملا اطمینان داشته و بداند که خدا چیزی جز خیر و صلاح او را نمی خواهد ، زیرا که خداوند بنده ی خویش را بی نهایت دوست دارد!

ان شاءالله که این مطلب موجب افزایش بصیرت و نورانیت قلب ما شود تا توکل و اعتماد بر خدا را در تمام امور زندگی در نظر داشته باشیم.

برای آگاهی بیشتر، مقاله معنای توکل چیست را مطالعه نمایید.

توکل و اعتماد بر خدا

یکی دیگر از نقطه های آغاز و مظاهر ایمان و مکارم اخلاق، توکل بر خدا و اعتماد به پروردگار متعال است. در قرآن کریم و روایت ائمه ی معصومین (ع) در ارتباط با توکل مطالب فوق العاده ارزشمندی آمده است که در این رساله به گوشه ای از آن اشاره خواهیم کرد.

توکل و اعتماد به خدا در قرآن

قرآن مجید در موارد متعددی توکل و اعتماد بر خدا را از ویژگی های افراد با ایمان می داند و می فرماید:

… وَ عَلی اللهِ فَتَوَکَّلوُا اِن کُنتُم مُؤمنینَ
… بر خدا توکل کنید اگر ایمان دارید.

… وَ عَلی اللهِ فَلیَتَوَکَّلِ المُؤمِنُونَ
… افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکل کنند.

اِنَّمَا المُؤمِنُونَ الَّذینَ اِذا ذُکِرَ اللهُ وَجِلَت قُلُوبُهُم وَ اِذا تُلِیَت عَلَیهِم آیاتُهُ زادَتهُم ایماناً وَ عَلی رَبِّهِم یَتَوَکَّلونَ
مومنان تنها کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود دلهایشان بیمناک می گردد و هنگامی که آیات او بر آن ها خوانده می شود ایمانشان فزونی می گیرد و فقط بر پروردگارشان توکل دارند.

توکل و اعتماد بر خدا چیست ؟

سَأَلَ النَّبِیُّ صَلَّ اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ جَبرَئیلَ : مَا التَّوکَّلُ عَلیَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ ؟ فَقالَ : العِلمُ بِأَنَّ المَخلُوقَ لا یَضُرُّ وَ لا یَنفَعُ وَ لا یُعطی وَ لا یَمنَعُ وَ استِعماُل الیَأس مِنَ الخَلقِ فَإذا کانَ العَبد کَذلِکَ لم یَعمَل لِأَحَدٍ سِوَی اللهِ و لم یَرجُ وَ لَم یَخَف سِوَی اللهِ وَ لَم یَطمَع فی أحَدٍ سِوَی اللهِ فَهذا هُوَ التَّوَکُّلُ

پیامبر گرامی اسلام (ص) تفسیر توکل را از جبرئیل سوال کرد، جبرئیل گفت:
معنای توکل این است که انسان یقین کند به این که سود و زیان و بخشش و حرمان به دست مردم نیست و باید از آن ها نا امید بود  و اگر بنده ای به این مرتبه از معرفت برسد که جز برای خدا کاری انجام ندهد و جز او به کسی امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به کسی نداشته باشد ، این همان توکل بر خدا است .

شخصی به نام حسن بن جهم می گوید : خدمت امام هشتم (ع) رسیدم و عرض کردم : جانم به فدایت ، حد و مرز توکل چیست ؟

فَقالَ لی أن لا تَخافَ مَعَ اللهِ أحَداً . . .
فرمود : توکل آن است که با اتکای به خدا از هیچ کس نترسی …

در روایت دیگری علیّ بن سُوَید می گوید از امام هفتم (ع) در تفسیر آیه ی «وَ مَن یَتَوَکَّل عَلی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ» را پرسیدم ، فرمود :

اَلتَّوَکُّلُ عَلیَ اللهِ دَرَجاتٌ مِنها أن تَتَوَکَّلَ عَلیَ اللهِ فی اُمُورِکَ کُلِّها فَما فَعَلَ بِکَ کُنتَ عَنهُ راضِیاً تَعلَمُ أنَّهُ لا یَألوکَ خَیراً وَ فَضلاً وَ تَعلَمُ أنَّ الحُکمَ فی ذلِکَ لَهُ فَتَوَکَّل عَلَی اللهِ بِتَفویضِ ذلِکَ إلَیهِ وَثِق بِهِ فیها وَ فی غَیرِها .

توکل دارای مراتب گوناگون است . از جمله ی درجات توکل آن است که در تمام امورت بر خدا توکل کنی و از آن چه خدا نسبت به تو انجام داده راضی باشی و بدانی که خدا جز خیر و فضیلت برای تو نمی خواهد و نیز بدانی که در تمام این امور اختیار با اوست. پس با واگذار کردن امور به او بر خدا توکل داشته باش .

خلاصه این که انسان همه چیز را باید از خدا دانسته  و خود را وابسته به قدرت لایزال او بداند و با این پیوند ، همچون قطره ای که به دریا می پیوندد ، خود را در امواج سهمگین بیندازد و از هیچ چیز نهراسد، زیرا:

قطره چون متصل به دریا شد
تو دگر قطره اش مخوان دریا است

مرحوم نراقی در این باره می گوید :

هم حیـات از او بود هم مـرگ از او
بــیــنـوایـی زو نــوا و بــرگ از او

درد از او بـاشــــــد و درمــــان از او
هم علاج سینه ی سوزان از او

عــــزت از او ذلـــت و خــواری از او
صحّت از او رنـج و بیمــاری از او

غـصـه از او غــم از او شــادی از او
هــم خرابـــی زو و آبـــادی از او

مـحـنـت از او رنـج از او راحـت از او
فقــر از او و گنـج از او ذلّـت از او

مـی نــجــنــبـد ذره ای بـی امـر او
جملگــی مرهون لطـف و قهر او

بحثی در تعریف توکل و اعتماد بر خدا از استاد علامه طباطبایی قدّس سرّه

مرحوم استاد علامه طباطبایی می فرماید: «حقیقت مطلب این است که نفوذ اراده و رسیدن به مقصود در عالم ماده نیازمند به یک سلسله اسباب و عوامل طبیعی و یک سلسله عوامل روحی و نفسانی است .

هنگامی که انسان وارد میدان عمل می شود و کلیه ی عوامل طبیعی مورد نیاز را آماده می کند ، تنها چیزی که میان او و هدفش فاصله می اندازد همانا تعدادی از عوامل روحی ( از قبیل سستی اراده و تصمیم ، ترس ، غم و اندوه ، شتابزدگی و عدم تعادل ، سفاهت و کم تجربگی و بد گمانی نسبت به تأثیر علل و امثال آن ) است »

در چنین وضعی اگر انسان بر خداوند سبحان توکل داشته باشد اراده اش قوی و عزمش راسخ می گردد و موانع و مزاحمات روحی در برابر آن خنثی خواهد شد ؛ زیرا انسان در مقام توکل ، با مسبّب الاسباب ( که غالب بر همه ی اسباب است ) پیوند می خورد و با چنین پیوندی دیگر جایی برای نگرانی و تشویش خاطر باقی نمی ماند و با قاطعیت با موانع دست و پنجه نرم می کند تا به مقصود برسد .

علاوه بر این ، نکته دیگری که در مورد توکل موجود است بُعد غیبی و ماوراییِ آن است ؛ یعنی خداوند متعال شخص متوکّل را با امداد های غیبی [ «من حیث لا یحتسب» ( از آنجا که به گمانش نمی رسد ) ] مدد می رساند که این امداد ها از حوصله ی اسباب عادی و طبیعی فراتر و در ردیف مافوق علل مادّی قرار دارد و ظاهر آیه ی شریفه ی « وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ » ( هر کس بر خدا توکل کند خدا او را کفایت کند ) چنین امدادی را نوید می دهد »

آثاری نیز که در احادیث معصومین (ع) درباره ی توکل آمده مؤیّد کلام استاد است . مثلا امیرمؤمنان (ع) می فرماید :

مَن تَوَکَّلَ عَلَی اللهِ ذَلَّت لَهُ الصِّعابُ وَ تَسَهَّلَت عَلَیهِ الأَسبابُ وَ تَبَوَّءَ الخَفضَ وَ الکَرامَهَ .
هرکس بر خدا توکل کند سختی ها برای او نرم و آسان و اسباب و وسیله ها برایش فراهم شود و در راحت و وسعت و کرامت جای گیرد [و زندگی اش به راحتی و آسایش گذرد].

و در جای دیگر می فرماید :

مَن تَوَکَّلَ عَلَی اللهِ سُبحانَهُ أضائَت لَهُ الشُّبَهاتُ وَ کُفِیَ المَؤُناتُ وَأمِنَ التَّبِعاتِ .
هر کس بر خداوند سبحان توکل کند شبهه ها برایش روشن گردد و آن چه لازم دارد کفایت شود و از رنج ها و گرفتاری ها مصون بماند .

این احادیث به موضوع عوامل روحی که در کلام استاد آمده اشاره دارد و با صراحت دلالت می کند بر این که شخص متوکل بر این گونه عوامل و مشکلات فائق و غالب آید.

از این رو ، طِیَرَه ( فال بد ) که یکی از خاطرات درونی و عوامل منفی است که در روحیه ی بسیاری از افراد بازتاب های منفی ایجاد می کند و مانع از فعالیت می گردد در نفوس انسان های متوکل اثر نمی گذارد.

رسول گرامی اسلام (ص) فرمود :

ألطِّیَرَهُ شِرکٌ وَ ما مِنّا إلّا ، وَ لکِنَّ اللهُ یُذهِبُهُ بِالتَّوَکُّلِ
طیره [ : فال بد زدن ] شرک است و هیچ یک از ما نیست جز این که به آن مبتلا است اما خدا به وسیله ی توکل [ شومیِ ] آن را از بین می برد.

نکته ی اساسی

با این که عالَم ، عالم اسباب است و انسان برای ادامه ی زندگی خود چاره ای ندارد جز این که با تسبیب اسباب و در ارتباط با مردم کارهای خود را انجام دهد ، اما نکته ی اساسی و مهمی که وجود دارد این است که انسان در عین این که باید در زندگی خود دنبال وسیله و سبب برود ، مسبب الاسباب را نباید فراموش کند بلکه باید وسایل و اسباب را پرتوی از ذات احدیت و اراده ی او بداند ، نه این که مخلوق را قادر و خالق را مقهور و مغلوب به حساب آورد ، چرا که:

… وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ اِنَّ اللهَ بالِغُ اَمرِهِ قَد جَعَلَ اللهُ لِکُلِ شَیءٍ قَدراً .
… هر کس بر خداوند توکل کند کفایت امرش را می کند . به درستی که خداوند فرمان خود را به انجام می رساند ، و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است .

از این رو ، قرآن مجید در موارد متعددی مردم را به این مسئله توجه می دهد و می فرماید به دیگران اعتماد نکنید، در گرفتاری ها و سختی ها به خدا توجه کنید و به طور کلی امور خود را به خدا واگذارید و با اعتماد بر او دنبال فعالیت خویش بروید ، چرا که تمام کارها به دست قدرت اوست:

یا أیُّهَا النّاسُ اَنتُمُ الفُقَراءُ اِلَی اللهِ وَ اللهُ هُوَ الغَنِیُّ الحَمیدُ .
ای مردم ! همه ی شما نیازمندان به خدا هستید ، تنها خداوند هست که بی نیاز و شایسته ی هر گونه حمد و ستایش است .

قُل اَغَیرَ اللهِ اَتَّخِذُ وَلیّاً فاطِرِ السّمواتِ وَ الاَرضِ ؟ . . .
بگو آیا غیر از خدا را ولیّ خود انتخاب کنم در حالی که او آفریننده ی آسمان ها و زمین است ؟ . . .

وَ اِن یَمسَسکَ اللهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ اِلّا هُوَ وَ اِن یُرِدکَ بِخَیرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ
اگر خداوند زیانی به تو برساند هیچ کس جز او نمی تواند آن را برطرف سازد ، و اگر خیری به تو برساند ، او بر همه چیز توانا است .

وَ اِن یَمسَسکَ اللهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ اِلّا هُوَ وَ اِن یُرِدکَ بِخَیرٍ فَلا رادَّ لِفَضلِهِ یُصیبُ بِه مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ  وَ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ
و اگر خداوند [ برای امتحان یا کیفر گناه ] زیانی به تو برساند هیچ کس جز او آن را برطرف نمی سازد و اگر اراده ی خیری برای تو کند هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد ، آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می رساند ، و او غفور و رحیم است .

( نقطه های آغاز در اخلاق عملی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ص ۵۱۱ )