توکل و اعتماد به خدا در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع) بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
سرگذشت حضرت ابراهیم خلیل الرحمن (ع) و حضرت یوسف (ع) از بهترین نمونه های موجود می باشد که در این مطلب به بیان آنها می پردازیم.
به خداوند توکل کنیم و تمام امور خود را به او واگذاریم!
جهت مطالعه ی مطالب بیشتر در مورد توکل و اعتماد به خدا ، نوشته های زیر را بخوانید :
۱) توکل و اعتماد بر خداوند حکیم و مهربان
۲) آثار توکل بر خدا در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع)
یکی از بهترین نمونه و اسوه برای این نوع توکل همانا حضرت ابراهیم خلیل الرحمن (ع) است که در آن شرایط حساس به پروردگار خود اعتماد کرد، آنگاه که بت پرستان تصمیم گرفتند او را در میان آتش بسوزانند و از بین ببرند.
قرآن کریم جریان را چنین بازگو میفرماید :
قالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا اِلهَتَکُم اِن کُنتُم فاعِلینَ .
گفتند : او را بسوزانید و خدایان خود را یاری کنید اگر کاری از شما ساخته است .
برخی نوشتهاند :
. . . جمعوا الحطب شهراً ثم اوقدوها ، واشتعلت و اشتدت ، حتّی أن کان الطائر لیمر لجنباتها فیحترق من شدّه وهجها . . .
. . . یک ماه هیزم جمع آوری کردند و آن قدر هیزم روی هم ریختند که هنگام آتش زدن هیزم ها به قدری شعله ی آتش شدید بود که حتی پرندگان قادر نبودند از آن منطقه عبور کنند زیرا پر و بالشان آتش میگرفت . . .
آن قدر برای جمع آوری هیزم کوشش میکردند و به آن اهمیت میدادند که مرحوم طبرسی مینویسد :
. . . حتّی آن الرّجل منهم لیمرض فیوصی بکذا و کذا من ماله فیشتری به حطب و حتّی آن المرأه لتعزل فتشتری به حطباً .
. . . کسانی که بیمار بودند و به زنده بودن خود امید نداشتند وصیت میکردند که مقداری از مال آنان را صرف خریدن هیزم برای سوزانیدن ابراهیم کنند و حتی برخی از زنان که کارشان پشم ریسی بود [ و با این زحمت برای خود مال تهیه می کردند ] از درآمد آن هیزم تهیه میکردند .
فخر رازی مینویسد :
حتّی آن المرأه ، لو مَرضت قالت : ان عافانی الله لَأجعَلَنَّ حطباً لابراهیم ونقلوا له الحطب علی الدّواب اربعین یوماً
اگر زنی مریض میشد نذر میکرد چنان چه شفا یابد مقداری هیزم برای سوزانیدن ابراهیم تهیه کند .
به هر حال ، تا آنجا که توان داشتند هیزم روی هم انباشتند و آن گاه که هیزم ها را آتش زدند و خواستند حضرت ابراهیم را در میان آتش بیفکنند ، از شدت حرارت نمی توانستند نزدیک آتش بروند تا اینکه شیطان منجنیقی برای آنان ساخت و ابراهیم را بر بالای آن نهادند و او را به درون آتش پرتاپ کردند .
امام صادق (ع) فرمود :
لَمّا اُجلِسَ اِبراهیمُ فِی المَنجَنیقِ وَ اَرادُوا اَن یَرمُوا بِهِ فِی النّارِ أتاهُ جَبرائیلُ عَلَیهِ السَّلامُ فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکَ یا اِبراهیمُ وَ رَحمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ اَلَکَ حاجَهٌ فَقالَ أمّا اِلَیکَ فَلا .
هنگامی که ابراهیم را بالای منجنیق گذاشتند و میخواستند او را در آتش بیفکنند جبرئیل به ملاقاتش آمد و پس از سلام گفت : آیا نیاز داری که به تو کمک کنم ؟ ابراهیم در جواب گفت : امّا به تو نه!
فَقالَ جَبرَئیلُ فَاسئَل رَبَّکَ .
جبرئیل به حضرت ابراهیم پیشنهاد کرد [ حال که از من کمک نمی طلبی ] پس از خدا نیازت را بخواه .
فقال : حَسبی مِن سُؤالی عِلمُهُ بِحالی
و ابراهیم گفت : همین قدر که از حال من آگاه است کافی است .
چون رها از منجنیق آمد خلیل
آمد از دربار عزت جبرئیل
گفت « هَـل لَکَ حاجَهٌ یا مُجتَبی »
گفت « أمّا مِنکَ یا جَبریلُ لا »
من ندارم حاجتی از هیچ کس
با یکی کار من افتاده است و بس
گفت با او جبرئیل ای پادشاه
پس ز هر کس با شدت حاجت بخواه
گفت اینجا هست نامحرم مقال
علمه بالحال حسبی بالسؤال
گر سزاوار من آمد سوختن
لب ز دفع او بباید دوختن
میتواند آتشم گلشن کند
شعله ها را شاخ نسترون کند
من نمیخواهـم جز آنچـه خواهد او
حـال مـن میبیند و میداند او
و سرانجام ، برای این که کار خود را به خدا واگذاشت و به او اعتماد کرد آتش بر او گلستان شد که :
وَ قُلنا یا نارُ کُونی بَرداً و سَلاماً عَلی اِبراهیمَ
و ما گفتیم : ای آتش ! سرد و سالم بر ابراهیم باش .
و آنچنان آتش سرد شد که :
لَو لَم یَقُل سَلاماً لَأَهلَکَهُ بَردُها .
اگر خدای متعال به آتش نمی فرمود بر ابراهیم سالم باش و تنها میفرمود سرد باش ، جان ابراهیم از سرما به خطر میافتاد .
آری ، کسی که تا این حد بر خدا توکل کند خداوند متعال نیز او را از گرفتاریها و سختیها نجات میدهد و آتش را تبدیل به گلستان میکند .
یوسف پیامبر با آن مقام و عظمت که خدای متعال درباره ی او میفرماید : « اِنَّهُ مِن عِبادِنَا المُخلَصینَ » ( او از بندگان مخلص ما بود ) ، هنگامی که احساس کرد یکی از آن دو نفری که در زندان با او به سر میبرند آزاد خواهد شد گفت وقتی از زندان رهایی یافتی نزد سلطان مصر که رفتی به یاد من نیز باش . قرآن میفرماید :
وَ قالَ لِلَّذی ظَنَّ اَنَّهُ ناجٍ مِنهُمَا اذکُرنی عِندَ رَبِّکَ فَأَنسیهُ الشَّیطانُ ذِکرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجنِ بِضعَ سِنینَ .
و به یکی از آن دو که میدانست رهایی مییابد گفت : مرا نزد اربابت [ : سلطان مصر ] یاد آور ، ولی شیطان یادآوری او را نزد صاحبش از خاطر ببرد و به دنبال آن چند سال در زندان بماند .
. . . وَ اَدَّکَرَ بَعدَ اُمَّهٍ .
. . . بعد از مدتی یادش آمد که یوسف سالها در زندان مانده بود .
به هر حال ، پس از این که حضرت یوسف به غیر خدا توسل جست امام صادق (ع) فرمود :
جاء جَبرَئیلُ فَقالَ یا یُوسُفُ مَن جَعَلَکَ اَحسَنَ النّاسِ ؟ قالَ : رَبّی قالَ : فَمَن حَبَّبَکَإالی أبیکَ دونَ إخوانِکَ ؟ قالَ : رَبّی قالَ : فَمَن ساقَ إلَیکَ السَّیّارهً ؟ قالَ : رَبّی قالَ : فَمَن صَرَفَ عَنکَ الحِجارَهَ ؟ قالَ : رَبّی ، قالَ : فَمَن أنقَذَکَ مَن الجُبِّ ؟ قالَ : رَبّی ، قالَ : فَمَن صَرَفَ عَنکَ کَیدِ النِّسوَهِ ؟ قالَ : رَبّی ، قالَ : فَإنَّ رَبَّکَ یَقُولُ : ما دَعاکَ إلی أن تُنزِلَ حاجَتَکَ بِمَخلُوقٍ دوُنی إلبَث فِی السِّجنِ بِما قُلتَ بِضعَ سِنینَ .
جبرئیل نزد یوسف آمد و گفت: چه کسی تو را زیباترینِ مردم قرار داد؟
گفت: پروردگار من.
جبرئیل: چه کسی مهر تو را آنچنان در دل پدر افکند؟
یوسف: پروردگار من.
جبرئیل: چه کسی کاروان را به سراغ تو فرستاد تا تو را از چاه نجات دهند؟
یوسف: پروردگار من.
جبرئیل:چه کسی سنگ را [ که از بالای چاه افکنده بودند ] از تو دور کرد؟
یوسف: پروردگار من.
جبرئیل: چه کسی تو را از چاه نجات داد؟
یوسف: پروردگار من.
جبرئیل: چه کسی مکر و حیله ی زنان مصر را از تو دور ساخت؟
یوسف: پروردگار من.
جبرئیل گفت: پروردگارت میگوید چه چیز سبب شد که حاجتت را نزد مخلوق بردی و نزد من نیاوردی؟ به همین جهت باید چند سال در زندان بمانی.
از مطالبی که گذشت اهمیت توکل و اعتماد به پروردگار دانسته شد و اکنون در آخرین قسمت از این بحث ، نتیجه ی توسل به غیر و اعتماد کردن به مردم و روی گرداندن از خدا را با حدیثی از امام صادق (ع) بیان میکنیم:
شخصی به نام حسین بن عُلوان میگوید: در مجلسی که برای کسب دانش شرکت کرده بودیم نشسته بودم و هزینه ی سفر من تمام شده بود . یکی از کسانی که در آن جلسه بود گفت : برای این گرفتاری به چه کسی امیدواری ؟ گفتم به فلانی.
گفت : به خدا سوگند ، حاجتت برآورده نمیشود و به آروزی خود نخواهی رسید و مقصودت حاصل نخواهد شد. گفتم: از کجا میدانی خدا تو را بیامرزد؟
گفت من از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود در یکی از کتابها خواندهام که خدای متعال فرموده است به عزّت و عظمت و شرف و بزرگواری و سلطه ام بر جمیع ممکنات سوگند که آرزوی هر کس را که به غیر من امید بندد ناامید خواهم کرد و لباس ذلّت و خواری بر او خواهم پوشاند و او را از پیش خود می رانم و از فضل خویش دور میکنم. آیا در گرفتاریها غیر من را میطلبد در صورتی که گرفتاریها به دست من است؟!
آیا به غیر من امید دارد و درِ خانه ی غیر مرا میکوبد با آن که کلید های همه ی درهای بسته نزد من است و درِ خانه ی من به روی کسی که مرا بخواند باز است ؟!
کیست که در گرفتاریهای خود به من امید بسته و من امید او را قطع کرده باشم؟
چه کسی در مشکلات بزرگی که برای او پیش آمده است به من امیدوار گشته که امیدش را قطع کردهام؟
من آرزوهای بندگانم را پیش خود محفوظ داشتم و آنها به حفظ و نگهداری من راضی نگشتند و آسمانها را از کسانی که از تسبیح من خسته نمیشوند [ : فرشتگان ] پر کردم و به آنها فرمان دادم که درهای بین من و بندگانم را نبندند ولی آنان [ : بندگان ] به قول من اعتماد نکردند .
آیا کسی که به غیر از من امیدوار است نمیداند که اگر برای او حادثهای پیش آید چه کسی غیر از من میتواند بدون اذنِ من گرفتاری او را برطرف سازد؟ پس چرا از من رویگردان است با این که از فضل و کَرَم خود چیزی به او دادهام که از من نخواسته بود سپس آن را از او میگیرم و برگشت آن را از من نمیخواهد و از غیر من میطلبد؟
او درباره ی من چه اندیشهای دارد؟ من که بدون تقاضا و سؤال به او عطا میکنم، آیا هنگامی که از من بخواهد به او پاسخ نمیدهم؟
آیا من بخیل هستم که بنده ام مرا بخیل می پندارد؟!
آیا هر جود و کَرَمی از من نیست؟!
آیا عفو و رحمت در دست من نیست؟!
مگر من محل آرزوها نیستم؟!
بنابراین چه کسی جز من میتواند آرزوها را قطع کند؟!
آیا آنها که به غیر من امید دارند نمی ترسند [ از عذاب من یا از این که نعمتهایم را از آنان قطع کنم ]؟
اگر همه ی اهل آسمانها و زمینم به من امید بندند و به هر یک از آنها به اندازه ی امیدواری همه ی آنان بدهم به اندازه ی عضو مورچه ای از فرمانروایی و قدرت و ملک من کاسته نمیشود و چگونه کاسته شود از ملکی که من سرپرست آن هستم؟
پس بدا به حال آنها که از رحمتم نا امیدند و بدا به حال آنها که مرا معصیت کرده و از من پروا ندارند.
بنابراین ، انسان باید فقط به خدا اعتماد کند و از دیگران چشم بپوشد که امیرمؤمنان (ع) فرمود:
… مَن تَوَکَّلَ عَلَیهِ کَفاهُ …
… هر کس بر او توکل کند ، خدا او را کفایت میکند …
و نیز فرمود :
… وَ أتَوَکَّلُ عَلَی اللهِ تَوَکُّلَ الاِنابَهِ إلَیهِ …
… به خدا توکل میکنم ، توکلی با توبه و بازگشت به سوی او …
دلا همواره تسلیم رضا باش
به هر حالی که باشی با خدا باش
خدا را دان خدا را خوان به هر کار
مدان این یاوران را به از او یار
چو حق بخشد کلاه سربلندی
تــو دل بــر دیگری بهر چه بندی
خدا را باش اگـر مرد خدایی
مکن بـیـگـانگی گر آشنایی
حدیث دوزخ و جنت رها کن
پرستش ، خاص از بهر خدا کن
تـو را بـر هـر دو گیتی برگزیدت
هم آخر بهر کاری آفریدت
ز تو جز بندگی کردن نیاید
از او خود جز خداوندی نیاید
بر این در هیچ اکراهی نباشد
وزین به هیچ درگاهی نباشد
اگر لافی زنی هم لاف دین زن
همیشه دست در حبل المتین زن
به هر کاری مدد کارت خدا باد
دلیل راه دینت مصطفی باد
(نقطه های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص ۵۲۵)
سرگذشت حضرت ابراهیم (ع) و حضرت یوسف (ع) از بهترین داستان های قرآنی هست که به اهمیت توکل و اعتماد به خدا اشاره می کند .